Από τη Γιώτα Δημητριάδη

«Δεν έζησα, όπως έπρεπε. Αλλά πώς έπρεπε;»

Με τον «Θάνατο του Ιβάν Ιλτς» ο Λέον Τολστόι αναδεικνύει, συγκλονιστικά, μέσα σε μια νουβέλα τη μάχη ανάμεσα στη ματαιοδοξία της ανθρώπινης ζωής και στον φόβο του θανάτου, γι’ αυτό και το έργο γραμμένο το 1866 καταφέρνει, ακόμα, να αγγίζει τα ενδόμυχα των αναγνωστών.

Μπορεί ο Ρώσος κλασικός να είναι γνωστός για τα έργα του «Πόλεμος και Ειρήνη» και «Άννα Καρένινα», αλλά μ’ αυτό το διήγημα αποδεικνύει ότι είναι κι ένας σπουδαίος τεχνίτης της μικρής φόρμας.

Ένα από τα πιο γνωστά αποφθέγματά του ήταν: «Αν μπορούσες να μάθεις ποιος πραγματικά είσαι, όλα τα προβλήματα θα φαίνονταν εντελώς άσκοπα κι ασήμαντα». Έτσι, ουσιαστικά, σε μια μόνο φράση συμπυκνώνει ολόκληρη την ψυχαναλυτική διαδικασία και τα ατελείωτα φιλοσοφικά ερωτήματα, τα οποία από την εποχή των Προσωκρατικών απασχολούν τη φιλοσοφική διανόηση.

Μ’ αφορμή μια παράξενη ασθένεια ο Ιβάν Ίλιτς δεν έρχεται αντιμέτωπος μόνο με τον φόβο του θανάτου, αλλά και μ’ όλες τις ψευδαισθήσεις, τα όνειρα, τις προσδοκίες και τις προσωπικές του πεποιθήσεις, οι οποίες ανατρέπονται εν μια νυκτί. Πώς να μην κινητοποιήσει τον αναγνώστη η βασανιστική πορεία κι ο πόνος ενός ανθρώπου,ο οποίος συνθλίβεται στις συμπληγάδες της ανομολόγητης ανάγκης του για μια αγκαλιά, έστω κι από κάποιον ξένο;

Η μέρινα του ήρωα για την αναρρίχησή του στην ιεραρχία του δικαστικού σώματος και της περαιτέρω βελτίωσης του κοινωνικού του status, τον οδήγησαν στην αποξένωση από την οικογένειά του κι, ιδιαίτερα, από τη σύζυγό του Πρασκόβια Φεντόροβνα.

Όταν η νέα του θέση με τις σημαντικές οικονομικές απολαβές του επιτρέψουν να αγοράσει μια υπερπολυτελή κατοικία στην Πετρούπολη την οποία με μανία διακοσμεί, θα πέσει από μια σκάλα και θα χτυπήσει στο πλευρό. Το χτύπημά του από την πτώση δεν του προκάλεσε ιδιαίτερο πόνο, αλλά εκείνος δεν κατάφερε να συνέλθει ποτέ από τη μόλυνση που υπέστη.

Η υγεία του διαρκώς επιδεινωνόταν κι η αδιαφορία των κοντινών του προσώπων τον ανάγκασαν να ζητήσει βοήθεια από τον Γκεράσιμ, ένα νεαρό μουζίκο,που ήταν πάντα ευγενικός και πρόθυμος να τον εξυπηρετήσει και να του κρατά τα πόδια ψηλά.

Ο χαρακτήρας του Γκεράσιμ, η ευγένειά του, η διάχυτη ηρεμία κι αγνότητα που εξέπεμπε τον έκαναν να βρει στο πρόσωπό του μια εξιδανικευμένη αντανάκλαση του εαυτού του και μια τρυφερότητα, την οποία πάντα αναζητούσε. Συνειδητοποιώντας ότι η κατάστασή του είναι πια μη αναστρέψιμη, βιώνει την επιθανάτια αγωνία παρέα με τον πιστό του υπηρέτη.

108 χρόνια μετά την επέτειο του θάνατό του (20 Νοεμβρίου) ο Ρώσος συγγραφέας συνεχίζει να εμπνέει τη μεγάλη οθόνη και το θέατρο.

Μόνο στις αθηναϊκές σκηνές απολαμβάνουμε, κάθε σεζόν, κάποιο από τα αριστουργήματά του. Αναφέρομαι χαρακτηριστικά, σε μερικές από τις πιο πρόσφατες παραστάσεις των έργων του τον «Αφέντη και Δούλο» σε διασκευή και σκηνοθεσία  Γιώργου Νανούρη στο θέατρο Κατερίνα Βασιλάκου, τη «Σονάτα του Κρόιτσερ» στο θέατρο Τέχνης σε σκηνοθεσία Μαρίας Ξανθοπουλίδου και την «Αννα Καρένινα» σε σκηνοθεσία Πέτρου Ζούλια στο Εθνικό Θέατρο.

Η συγκεκριμένη φιλοσοφική νουβέλα, αν κι υπήρχε ιδέα στο παρελθόν να παρουσιαστεί, τελικά, ανεβαίνει φέτος για πρώτη φορά στο Θέατρο Αλκμήνη.

Η Κωνσταντίνα Νικολαΐδη διασκευάζει και σκηνοθετεί το έργο, έχοντας εμφανώς μια πολύ συγκεκριμένη σκηνοθετική ιδέα κι ένα όραμα, το οποίο λειτουργεί εξαιρετικά.

Μέσα από την προσέγγισή της σκιαγραφείται εύγλωττα, όχι μόνο η αγωνία του θανάτου, αλλά κι άλλες προεκτάσεις του κειμένου, όπως η μάχη του ατόμου να ισορροπήσει μέσα στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον του, η δίψα για εξουσία, η κοινωνική υποκρισία, αλλά και μια ιδιόμορφη ηθικο-θρησκευτική θεωρία των έργων του Τολστόι, η οποία εστιάζει στην ουσία του χριστιανισμού, την ανιδιοτελή αγάπη.

Με λίγα μέσα, μόνο μια καρέκλα, βλέπουμε στο καλαίσθητο σκηνικό του Νίκου Κασαπάκη (ο ίδιος επιμελείται και τα κουστούμια της παράστασης) να ανεβαίνει μια παράσταση, επηρεασμένη από το «φτωχό» θέατρο Γιέρζι Γκροτόφσκι, αναδεικνύοντας τις αρετές του. Μ’ ενδιαφέρον παρακολούθησα και τη σκηνοθετική αλληγορία με την καρέκλα, σαν ένα σύνθημα για την ενσυναίσθηση, με τις εναλλαγές των ρόλων πάνω σ’ αυτήν.

Άκρως λειτουργικοί, επίσης, οι φωτισμοί της Χριστίνας Θανάσουλας, κατάφεραν σε στιγμές να «αντικαταστήσουν» τα ανύπαρκτα σκηνικά.

Τίποτα, όμως, δεν θα ήταν το ίδιο σ’ αυτή την παράσταση, χωρίς αυτούς του δύο, σπάνιας σκηνικής ευφυΐας ηθοποιούς τον Γιώργο Γαλίτη και τον Θανάση Κουρλαμπά. Το δυνατό ντουέτο με τα εκφραστικά του μέσα σε εγρήγορση, καταφέρνει να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον των θεατών.

Να δώσουμε εδώ κι ένα παράδειγμα «σκηνικής ευφυΐας», γιατί πολλές φορές, εμείς οι δημοσιογράφοι, μοιάζει να γράφουμε μια φράση εν είδει εντυπωσιασμού.

Θεωρώ, τρομερά έξυπνη κίνηση, όταν αυτή η μάστιγα που λέγεται κινητό τηλέφωνο, χτυπήσει σε μια παράσταση, ο ηθοποιός επί σκηνής να το αξιοποιήσει για την εξέλιξη της ιστορίας. Μ’ αυτή τη Στανισλαφσκική λογική αντιμετώπισε το περιστατικό ο Γιώργος Γαλίτης, δίνοντας ένα μάθημα αυτοσχεδιασμού και ψυχραιμίας.

Από το δυναμικό ξεκίνημα, όταν σαν σίφουνες εισέβαλαν στη σκηνή μέχρι το συγκινητικό φινάλε, οι δύο τους ερμήνευσαν όλους τους ρόλους, με εντυπωσιακές εναλλαγές κατάφερνοντας να μας κάνουν να δούμε ακόμα κι ανύπαρκτα σκηνικά αντικείμενα, όπως τσιμπιδάκια, βεντάλιες, φλυτζάνια, φέρετρα κ.α. Οι ηθοποιοί λειτουργούν, πολλές φορές, σαν ένα σώμα κι εντυπωσιάζουν.

Μοναδική ένσταση η χρήση του καπνού κι η μυρωδιά από το λιβάνι κι όχι μόνο για καλλιτεχνικούς λόγους, αλλά και για πρακτικούς, καθώς ενοχλούν πραγματικά μερίδα του κοινού.

Μια παράσταση, η οποία θυμίζει τα λόγια του Πήτερ Μπρουκ για τη λειτουργία του θεάτρου «ως ένας μεγεθυντικός φακός για να δούμε πιο καθαρά τις λεπτομέρειες της ζωής και των ανθρώπινων σχέσεων».