Οι «Βάκχες» είναι το κύκνειο άσμα του Ευριπίδη. Γράφτηκαν ενώ ο ποιητής βρισκόταν στη Μακεδονία το 407 π.Χ. και παρουσιάστηκαν από το γιο του στην Αθήνα το 405 π.Χ., αφότου ο ίδιος είχε πεθάνει.

Στις «Βάκχες» κεντρικός ήρωας είναι ο θεός Διόνυσος. Αυτό είναι μοναδικό γεγονός για όλη την τραγική δημιουργία της εποχής εκείνης. Είναι η μοναδική τραγωδία, από όσες έχουν διασωθεί τουλάχιστον, στην οποία τραγικός ήρωας δεν είναι κάποιος θνητός. Αυτό υποσκάπτει τα ίδια τα θεμέλια της τραγικής φόρμας, καθώς σε ένα θεό τίποτα δεν μπορεί να φέρει οριστική τραγική κατάληξη. Ένας θεός δεν πεθαίνει, δεν νικιέται οριστικά, δεν μπορεί να υποφέρει όσα η ανθρώπινη ύπαρξη. Έτσι δεν μπορεί να οδηγήσει και το κοινό σε μια τραγική ταύτιση με τον ίδιο.

Είναι ίσως το μόνο έργο του Ευριπίδη στο οποίο το κέντρο της αφήγησης δεν είναι μια ιστορία, μια δράση, μια ενδιαφέρουσα πλοκή αλλά η διαρκής μεταμόρφωση κάθε ήρωα. Επιπλέον, ο Ευριπίδης, που ιστορικά ολοκληρώνει την τραγική ποίηση του 5ου αιώνα π.Χ. στην Αθήνα, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για το ξεπέρασμα της τραγικής φόρμας με το να επικεντρωθεί στη γραμμική αφήγηση των γεγονότων. Έτσι μετέθεσε το σκηνικό βάρος από την τραγικότητα των ηρώων στην «περιπέτεια».

Ίσως αυτό το στοιχείο να είχε ως βάση η σκηνοθετική ματιά του Έκτορα Λυγίζου που μας παρέδωσε μια παράσταση κατά βάση αφηγηματική, η οποία δεν στερούνταν πρωτοτυπίας, έμπνευσης και σκληρής δουλειάς συνόλου υποκριτών με σπάνιο σκηνικό τάλαντο.

Οι οκτώ ηθοποιοί ξετυλίγουν στο κοίλον της Επιδαύρου τρεις μοβ κυλίνδρους ‒ διόλου τυχαία η επιλογή του χρώματος, που στη συνέχεια με τους φωτισμούς (φωτισμοί: Δημήτρης Κασιμάτης) γίνεται καφέ, όταν με τα σώματα των ηθοποιών μοιάζει με τον κορμό του δέντρου, από όπου η Αγαύη θα κατασπαράξει σαν άλλη Μήδεια το γιο της Πενθέα. Τα κοστούμια τους σαν προβιές ζώων ή σύγχρονα ταγάρια αποκολλώνται από το σώμα μαζί με κάποια σιδερένια εξαρτήματα. Έτσι όποιος ήρωας πιστεύει στο θεό μεταμορφώνεται ακόμα και εξωτερικά, ντύνεται στα λευκά και τα μικρά σίδερα που κατρακυλούν στο υφασμάτινο δάπεδο μοιάζουν σαν ραβδάκια νεράιδας σύγχρονου παραμυθιού που τον ακούμπησαν και τον προσηλύτισαν στη νέα θρησκεία του Βάκχου (σκηνικό-κοστούμια: Κλειώ Μπομπότη).

Ο Διόνυσος του Αργύρη Πανταζάρα έχει έντονη την ανθρώπινη διάσταση αποκρύπτοντας τη θεϊκή. Ο λόγος του είναι καθαρός, με μια φυσική ροή. Οι κινήσεις του ελάχιστες, κυρίως με τα χέρια, καθώς σαν ταχυδακτυλουργός προσπαθεί να μαγέψει το κοινό του. Δεν μοιάζει να πέφτει βαρύς πάνω στους ανθρώπους και να τους συνθλίβει. Περισσότερο η μορφή του θυμίζει πνεύμα.

Οι Ανέζα Παπαδοπούλου και Χρήστος Στέργιογλου είναι ένα εκπληκτικό δίδυμο ως Κάδμος και Τειρεσίας. Η σκηνική εμπειρία τους αλλά και η χημεία που έχουν χαρίζει ένα απολαυστικό αποτέλεσμα με κωμικές πινελιές.

Η Μαρία Πρωτόπαππα παρουσιάζει έναν αποφασιστικό Πενθέα, με τη δυναμική της παρουσία να γεμίζει την Επίδαυρο που παλεύει να οχυρώσει την πόλη απέναντι στην έλευση της νέας θρησκείας. Τον ίδιο ρόλο θα ερμηνεύσει στη συνέχεια και ο Βασίλης Μαγουλιώτης με μια αφοπλιστική απόγνωση που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον, όταν η κατάσταση με τις Βακχίδες θα έχει πια ξεφύγει από τον έλεγχο, αλλά και ο ίδιος ο σκηνοθέτης.

Εντυπωσιακοί επίσης η Ανθή Ευστρατιάδου και ο Άρης Μπαλής ως αγγελιαφόροι που περιγράφουν τα γεγονότα με ένα σώμα και μια φωνή και πραγματικά συνεπαίρνουν.

Αυτό που ξένισε στην παράσταση ήταν η παντελής έλλειψη μουσικής. Ένα από τα βασικά ἡδύσματα («καρυκεύματα») που έλεγε και ο Αριστοτέλης για το αρχαίο δράμα (ο λόγος στη τραγωδία να έχει «ῥυθμὸν καὶ ἁρμονίαν καὶ μέλος»), που κατά τη γνώμη μου θα τροφοδοτούσε σε αρκετά σημεία την αφήγηση.

Η παράσταση του Έκτορα Λυγίζου μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρουσα και μου άρεσε, αλλά θα την εκτιμούσα περισσότερο αν ο σκηνοθέτης ξεκαθάριζε εξαρχής τις προθέσεις του, δηλαδή αν διευκρίνιζε ότι ήταν «βασισμένη στις ‘‘Βάκχες’’ του Ευριπίδη», αφού απουσίαζαν πολλά μέρη της τραγωδίας αλλοιώνοντας σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά της.

Δεν ξέρω πόσο εύκολο είναι να βιώσει κανείς το μέγεθος της αποτρόπαιης πράξης της Αγαύης αν δεν ακούσει το θρήνο της. Δεν ξέρω πώς μπορεί να κατανοήσει τι σημαίνει «βακχίζομαι», τη μέθη και την ένθεη μανία του Διονύσου, αν δεν δει τις ίδιες τις Βάκχες, το χορό των μαινάδων γυναικών. Δεν ξέρω αν αρκεί απλώς η περιγραφή των ηθοποιών. Αυτά σε ένα πρώτο επίπεδο.

Γιατί από εκεί και πέρα μπορούν να τεθούν πολλά ερωτήματα για το πόσα ουσιαστικά κομμάτια χάνει ο θεατής από έναν ακρωτηριασμένο Ευριπίδη. Θα δώσω ένα παράδειγμα. Το τραγικό στοιχείο στις «Βάκχες» δεν αφορά τα πάθη του Πενθέα, αφορά το θάνατο και την ανάσταση του Διονύσου. Ένας θνητός μπορεί μόνο να πεθάνει. Ο θεός Διόνυσος μπορεί και να αναστηθεί μέσα από τα σκορπισμένα του μέλη. Η υπέρβαση της ίδιας της θνησιγενούς ύπαρξης καθιστά εφικτή την τραγική ενόραση, δηλαδή, ενώ όλοι οι άνθρωποι ποθούν την ολοκληρωτική υπέρβαση, μόνο ένας θεός το καταφέρνει και αυτός πληρώνοντας το στιγμιαίο θάνατό του.

Στην παράσταση του Έκτορα Λυγίζου ο θεός Διόνυσος είχε μια τόσο guest διακριτική παρουσία, που, αλίμονο, αν κανείς μπορέσει έστω και να υποψιαστεί αυτό το στοιχείο.

«Σήμερα είναι όλα πιο άσχημα απ’ ό,τι πενήντα χρόνια πριν».

Το κύκνειο άσμα του Αυστριακού Τόμας Μπέρνχαρντ, η «Πλατεία Ηρώων», με αφορμή μια αυτοκτονία βγάζει στην επιφάνεια το παρελθόν της φιλοναζιστικής Αυστρίας του ’30, το οποίο μοιάζει τραγικά παρόν σε μια Ευρώπη που ο φασισμός έχει εισβάλει για τα καλά. Το έργο προφητεύει τη σημερινή άνοδο των εξτρεμιστικών οργανώσεων, τις πρακτικές φυλετικού διαχωρισμού και εθνικιστικών προκαταλήψεων.

Η παράσταση έκανε πρεμιέρα το 1988, τη χρονιά που πέθανε ο Τόμας Μπέρνχαρντ. Ορισμένοι την αποθέωσαν, ενώ άλλοι ενοχλήθηκαν από τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας μίλησε τόσο ανοιχτά για το πικρό πρόσφατο παρελθόν, γι’ αυτό η παρουσία της αστυνομίας στο θέατρο είχε κριθεί αναγκαία.

Όλα συμβαίνουν μέσα σε μία μέρα, τη μέρα της κηδείας του καθηγητή Γιόζεφ Σούστερ, στο διαμέρισμα της οικογένειας Σούστερ στην Πλατεία Ηρώων, από όπου ο ίδιος αυτοκτόνησε βουτώντας στο κενό. Είναι η πλατεία στην οποία το 1938 ο Χίτλερ κήρυξε την προσάρτηση της Αυστρίας στο Ράιχ μπροστά σε 200.000 Αυστριακούς που ζητωκραύγαζαν ξέφρενα. Ακριβώς πενήντα χρόνια μετά την εισβολή του Χίτλερ στην Αυστρία ο Εβραίος καθηγητής Γιόζεφ Σούστερ αυτοκτονεί από το παράθυρο του σπιτιού του.

Ο Δημήτρης Καρατζάς επιλέγει σπουδαίους ηθοποιούς και το καστ είναι πραγματικά ονειρεμένο. Τοποθετεί στο κέντρο της σκηνής μια τρύπα-κορμό (τα ευρηματικά-πολυμορφικά σκηνικά είναι της Κλειώς Μπομπότη) και εστιάζει στην αυτοκτονία-απώλεια του καθηγητή. Ο Σούστερ λειτουργεί έτσι σαν ένας κορμός, που με τις ρίζες του ενώνει την οικογένεια. Για να τιμήσουν τη μνήμη του θα κάτσουν όλοι σε ένα κοινό τραπέζι, έστω και αν αυτό για να σταθεί θα χρειαστεί δεκανίκια, έστω και αν το αντίβαρό του στο κέντρο θα είναι τα λουλούδια που τόσο μισούσε.

Έτσι το προσωπικό δράμα φωτίζεται πρωτίστως στην παράσταση από όλες τις πλευρές, για να οδηγηθούμε κατόπιν στις κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της πράξης του. Για να γίνει το ατομικό συλλογικό.

Η παράσταση επιτυγχάνει να συνδιαλαγεί με τον κόσμο του Μπέρνχαρντ, αναπτύσσοντας εξαιρετικά τα συνηθισμένα μοτίβα που συναντώνται και πολλές φορές γίνονται σκόπελοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η επανάληψη στους μεγάλους μονολόγους. Στο σημείο αυτό η σκηνική ανάγνωση καταφέρνει να εστιάσει στην εκπληκτική γλώσσα του συγγραφέα, που φανερώνει μια υπέρτατη προσπάθεια αποτύπωσης αληθινού και πύρινου λόγου.

Αυτό που ίσως μου έλειψε είναι οι φωνές που δεν ακούσαμε. Δεν ξέρω δηλαδή πόσο το ατομικό δράμα έγινε συλλογικό, πόσο υπονοήθηκε και πόσο θα έπρεπε να είχε γίνει πιο έντονο. Δεν είμαι σίγουρη αν οι ήχοι που ακούγονταν (μουσική Γιώργος Πούλιος) έδωσαν στους θεατές να καταλάβουν το δράμα των Εβραίων και ποια ακριβώς ήταν η εν λόγω πλατεία. Δεν ένιωσα την παρουσία του Χίτλερ στην Πλατεία Ηρώων.

Όσον αφορά τους ηθοποιούς, δεν θα μπορούσα να μην ξεκινήσω από την κυρία Τσίτερ, την αφοσιωμένη οικονόμο, την οποία υποδύεται η Καριοφυλλιά Καραμπέτη. Μια ερμηνεία κομψοτέχνημα, προσεγμένη στην παραμικρή λεπτομέρεια. Η σχέση λατρείας με το κοστούμι, ο ψυχαναγκαστικός τρόπος που σιδερώνει τα πουκάμισα, αλλά και το βλέμμα της στο δεύτερο μέρος είναι μοναδικά. Νομίζω μία από τις καλύτερες στιγμές της καριέρας της.

Ο Χρήστος Στέργιογλου με απίστευτη φυσικότητα και αμεσότητα αντιπροσωπεύει και τα πιο κωμικά στοιχεία του κειμένου, που σατιρίζουν το ίδιο το θέατρο και τους ανθρώπους του. Απολαυστικός και όταν απευθύνεται στο κοινό.

Η Μαρία Σκουλά και η Άννα Καλαϊτζίδου ως αδερφές με αντίθετους χαρακτήρες εντυπωσιάζουν άμα τη εμφανίσει τους. Δυνατές από την πρώτη σκηνή με τον καθρέφτη, εξαιρετικές και στη συνέχεια.

Η Υβόννη Μαλτέζου, η Σύρμω Κεκέ, ο Γιώργος Μπινιάρης και ο Παναγιώτης Εξαρχέας αποδεικνύουν περίτρανα ότι δεν χρειάζονται μεγάλοι ρόλοι για να λάμψει κανείς.

Ένα τραγικά προφητικό έργο σε μια Ευρώπη που η ακροδεξιά κερδίζει συνεχώς έδαφος. Τι θα έγραφε σήμερα ο Τόμας Μπέρνχαρντ, τρεις δεκαετίες μετά, όταν στις εκλογές του Δεκεμβρίου στη χώρα παρά τρίχα να εκλεγεί ο Νόρμπερτ Χόφερ και να γίνει ο πρώτος ακροδεξιός πρωθυπουργός;