Από τη Νατάσα Κωνσταντινίδη

Μ’ αφορμή τις παραστάσεις που παίζονται και αυτή τη σεζόν, η Νατάσα Κωνσταντινίδη ετοίμασε ένα αφιέρωμα στον Νορβηγό δραματουργό.

Πέερ Γκυντ (1867), Το κουκλόσπιτο ή Νόρα (1879), Βρικόλακες (1881), Ο εχθρός του λαού (1882), Η Αγριόπαπια (1884), Ρόσμερσχολμ (1886), Η Κυρά της θάλασσας (1888), Έντα Γκάμπλερ (1890), Αρχιμάστορας Σόλνες (1892), Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν (1896) είναι μερικά από τα πιο διάσημα έργα του Ίψεν. Ο Νορβηγός δραματουργός του 19^ου αιώνα είναι ο δημιουργός του μοντέρνου ρεαλιστικού θεάτρου. Έργα του παίζονται, ανελλιπώς, από το 1894, χρονιά κατά την οποία πρωτοσυστήθηκε στην ελληνική θεατρική πραγματικότητα, με το έργο του Βρικόλακες από τον Θίασο του Ευτύχιου Βονασέρα, μέχρι σήμερα που τον συναντούμε σε, τουλάχιστον, αθηναϊκές σκηνές. Επομένως, μιλάμε για 124 χρόνια συνεχούς παρουσίας στο θέατρο της Ελλάδας και για 300 περίπου παραστάσεις σε Ελλάδα και Κύπρο. Θέματά του η θέση της γυναίκας στην κοινωνία, η ηθική τάξη πραγμάτων, η αγωνία για τη διατήρηση του πλούτου και του κοινωνικού status του σύγχρονου ανθρώπου κι η παθογένεια στην οικογένεια. Οι εμβληματικές ηρωίδες του Έντα Γκάμπλερ και Νόρα από το κουκλόσπιτο δεν άφησαν ασυγκίνητες τις Ελληνίδες πρωταγωνίστριες, οι οποίες θέλησαν να αναμετρηθούν με τις ιψενικές ηρωίδες - σύμβολα του παγκόσμιου θεάτρου. Το 1899 η Ιταλίδα ηθοποιός Ελεονώρα Ντούζε έρχεται στην Αθήνα για να μας συστήνει την Έντα Γκάμπλερ.

Με το όνομα του Νορβηγού δραματουργού συνδέθηκαν κι οι πρωτοπόροι σκηνοθέτες των αρχών του αιώνα, Κωνσταντίνος Χρηστομάνος και Θωμάς Οικονόμου. Ας μην ξεχνάμε ότι οι πρώτες εμφανίσεις της Κυβέλης Αδριανού και της Μαρίκας Κοτοπούλη έγιναν σε ιψενικούς ρόλους. Η Κυβέλη στα 14 της έπαιξε την Έντβιγκ στην Αγριόπαπια, (Γιάλμαρ Έκνταλ στην εν λόγω παράσταση ο Δημήτρης Μυράτ), στη Νέα Σκηνή του Χρηστομάνου. Το 1907 η Κυβέλη ανεβάζει με το Θίασό της τη Νόρα. Ο Ξενόπουλος συγκρίνοντάς την με την πρώτη Ελληνίδα Νόρα, Λαλαούνη – Δαμάσκου την κρίνει ανώτερη και, κάπως, έτσι γεννιέται το αστέρι της μεγάλης θεατρίνας. Μεταξύ 1890 και 1910 διακρίνεται ένας ιψενικός οργασμός που χωρίζει τους διανοούμενους της εποχής σε «ιψενολάτρες» και «ιψενομάχους», σύμφωνα με τον Νικηφόρο Παπανδρέου στο βιβλίο του «Ο Ίψεν στην Ελλάδα».

Η νεαρή Μαρίκα Κοτοπούλη, απ’ την άλλη, ερμηνεύει την Ελλίντα στην Κυρά της Θάλασσας το 1906 με σκηνοθέτη τον Οικονόμου μαγεύοντας το κοινό της. Αργότερα, το 1915, η Κυβέλη ανεβάζει την Έντα Γκάμπλερ χωρίς επιτυχία καθώς ο ρόλος δεν ταίριαζε στη λεπτεπίλεπτη φιγούρα της, ενώ το 1921 η Κοτοπούλη σαρώνει ως Έντα, ρόλος που ταιριάζει καλύτερα στη δική της ιδιοσυγκρασία.

Εξάλλου, ο Αλέξης Μινωτής κι η Κατίνα Παξινού καθιερώθηκαν παίζοντας Ίψεν ( Βρικόλακες στο Εθνικό το 1950). Ακόμα κι η είσοδος του Κουν, το 1939, στο επαγγελματικό θέατρο έγινε με Ίψεν. Σκηνοθετεί την Κατερίνα Ανδρεάδη στην Έντα Γκάμπλερ. Ο Κουν θα ασχοληθεί με ιψενικά έργα ως το 1987, ημερομηνία θανάτου του. Αξίζει εδώ να αναφερθώ νομίζω και στο γεγονός ότι το κύκνειο άσμα του Δημήτρη Χορν ήταν στον Αρχιμάστορα Σόλνες του Ίψεν το 1983.

Η συνεχής παρουσία έργων του στην ελληνική σκηνή, αφιερωμάτων, βιβλίων, μεταφράσεων, συνεδρίων με θέμα τον Ίψεν μαρτυρούν αδιαμφισβήτητα τη γοητεία που ασκεί τόσο στους Έλληνες καλλιτέχνες όσο και στους θεατές. Από τη μια, η τεράστια δραματουργική αξία του εκτός της χώρας του της Νορβηγίας, αλλά και πέρα του χρόνου καθώς ξεπερνά τον έναν αιώνα, κι, από την άλλη, η λεπτομερής χαρτογράφηση των ψυχών τον καθιστά κλασικό συγγραφέα παγκόσμιου βεληνεκούς. Οι ιψενικοί ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με καταστάσεις που τους οδηγούν σε ακραίες λύσεις, ενώ ασχολούνται με προβλήματα διαχρονικά που ταλάνιζαν και ταλανίζουν ακόμα τον άνθρωπο. Το θέατρό του είναι νατουραλιστικό κι ο ίδιος ένας επαναστάτης, ο οποίος προασπίζεται τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, προβάλλει την ηθική κατάρρευση του θεσμού του γάμου και καυτηριάζει την Εκκλησία. Σύμφωνα με τον Γιάννη Μόσχο, ο οποίος ασχολήθηκε στη διδακτορική διατριβή του με τον Ίψεν κι η δουλειά του στάθηκε πολύτιμος σύμβουλος για το αφιέρωμα αυτό, τα έργα του είναι από κάθε άποψη μια ασφαλής επιλογή, δεδομένου του ενδιαφέροντος του κοινού για τη θεματολογία που αγγίζει ο Ίψεν και λόγω του «χαμηλού κόστους» παραγωγής, αφού τα μέλη του θιάσου δεν ξεπερνούν τα πέντε με οκτώ άτομα. Επομένως, εκτός από κλασική πρόκειται και για μία «πρακτική» λύση.

Αν προσπαθούσαμε να κάνουμε μια αποτίμηση για το ποιο ή ποια έργα του υπερτερούν αριθμητικά σε ανεβάσματα παραστάσεων θα διαπιστώναμε ότι επικρατεί η «τριλογία του αποτυχημένου γάμου», σύμφωνα πάντα με την έρευνα του Γιάννη Μόσχου. Συγκεκριμένα, πρώτοι σε αριθμό παραστάσεων είναι Οι Βρικόλακες, ακολουθεί Το σπίτι της κούκλας ή Νόρα και τρίτη η Έντα Γκάμπλερ.

Σχεδόν όλες οι μεγάλες Ελληνίδες πρωταγωνίστριες αναμετρήθηκαν με την Έντα Γκάμπλερ. Εκτός από τις προαναφερθείσες Κυβέλη, Κοτοπούλη, Κατερίνα, με πρώτη την Ειμαρμένη Ξανθάκη το 1903, ακολούθησαν το 1957 η Μαίρη Αρώνη, το 1967 η Έλσα Βεργή, το 1978 η Αντιγόνη Βαλάκου στο Κ.Θ.Β.Ε., το 1984 η Τζένη Καρέζη (σε σκηνοθεσία Μίνωα Βολανάκη) κι η Ρούλα Πατεράκη, το 1990 η Μαρία Ξενουδάκη, το 1995 η Μαριέττα Ριάλδη, το 2003 η Ελισσάβετ Μουτάφη, το 2007 η Μαίρη Βιδάλη, για να έρθουμε πιο κοντά χρονικά στις μέρες μας, το 2004 στο Εθνικό η Φιλαρέτη Κομνηνού, το 2009 η Μαρίνα Ασλάνογλου, το 2014 στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κωνσταντάτου) η Γιώτα Αργυροπούλου, το 2015 η Δήμητρα Ματσούκα με πληθώρα ηθοποιών να μην μένουν αδιάφορες απέναντι στην αυτοκαταστροφική και μπλοκαρισμένη γυναίκα, τη συναισθηματικά ανάπηρη persona, η οποία ως άλλη Έμμα Μποβαρί καταστρέφει τα πάντα γύρω της όπως και τον εαυτό της.

Ίδια απήχηση είχε κι η Νόρα από το κουκλόσπιτο με την οποία αναμετρήθηκαν εκτός από την Ολυμπία Λαλαούνη- Δαμάσκου, την Κυβέλη και την Κατερίνα Ανδρεάδη, στις οποίες ήδη αναφέρθηκα, ηθοποιοί όπως η Μιράντα Μυράτ το 1944, το 1945 και το 1964 αντίστοιχα η Βάσω Μανωλίδου, το 1953 η Έλλη Λαμπέτη, το 1975 η Αντιγόνη Βαλάκου για το Κ.Θ.Β.Ε., το 1990 η Κατερίνα Μαραγκού, το 2001 η Λυδία Φωτοπούλου στο Κ.Θ.Β.Ε., και κάνοντας ένα χρονικό άλμα φτάνουμε στη Νόρα του 2016 σε σκηνοθεσία Γιώργου Σκεύα με την Αμαλία Μουτούση στο ρόλο της Νόρας για δύο χρόνια. Το σύμβολο της καταπιεσμένης γυναίκας και συζύγου, η οποία, καθημερινά, καλείται σαν κούκλα σε κουκλοθέατρο να αλλάζει μάσκες και να μεταμορφώνεται, ανάλογα με τον περίγυρο, δελέασε πολλές ηθοποιούς. Η Νόρα, η οποία εγκαταλείπει σύζυγο και παιδιά βροντώντας την πόρτα πίσω της είναι η γυναίκα που χειραφετείται και αναζητά να βρει τον εαυτό της.

Η Νόρα της Αμαλίας Μουτούση είχε κλέψει τις εντυπώσεις. 

Η Έλενα Βάγκελ στην Κυρά της θάλασσας δεν έχει το βάθος του χαρακτήρα της Έντα ή της Νόρας, εντούτοις παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί ζει στο παρόν με το απωθημένο παρελθόν της και συγκρούεται με την πραγματικότητα των άλλων γύρω της. Ως Έλενα στην Ελλάδα είδαμε την Κοτοπούλη και την Κατερίνα, ενώ το 1964 την Αντιγόνη Βαλάκου, το 1990 την Έλλη Φωτίου, το 1994 την Μπέττυ Αρβανίτη, το 2010 την Μαρία Ναυπλιώτου.

Οι Βρικόλακες αποτελούν την απάντηση του συγγραφέα στις επιθέσεις που δέχτηκε για το Κουκλόσπιτο. Ο ίδιος ο Ίψεν είχε πει: «Μετά τη Νόρα έπρεπε να έρθει η κυρία Άλβινγκ». Μια «άρρωστη» οικογένεια σωματικά και ψυχικά τίθεται στο προσκήνιο. Η αιμομιξία, θέμα ταμπού για κάθε εποχή, ταράζει τα χρηστά ήθη. Προσωπικά, δεν θα ξεχάσω ποτέ τη φωνή της Ράνιας Οικονομίδου «Βρικόλακες από το παρελθόν» το 2004 στο Απλό Θέατρο, σε σκηνοθεσία Αντώνη Αντύπα, οπότε ήταν και η πρώτη μου επαφή με τον Ίψεν.

Το 1942 στο Θέατρο Τέχνης σε παράσταση της Αγριόπαπιας, Γκρέγκερς ήταν ο Κάρολος Κουν και Γιάλμαρ ο Βασίλης Διαμαντόπουλος, ενώ το 1994 στο Θέατρο Εμπρός Γιάλμαρ ήταν ο Δημήτρης Καταλειφός και γερο-Έκνταλ ο Γιώργος Μοσχίδης, τον οποίο πρόσφατα χάσαμε. Εννοείται πως πρέπει να γίνει μνεία στην Αγριόπαπια που παρακολουθήσαμε το 2017 από το θέατρο Πορεία σε σκηνοθεσία Δημήτρη Τάρλοου. Ένα έργο που προβληματίζει πολλαπλά και μια παράσταση που μένει στη μνήμη του θεατή.

Αντίστοιχα με τη γοητεία που άσκησαν οι ιψενικοί ρόλοι σε γυναίκες ηθοποιούς, έτσι και ο Αρχιμάστορας Σόλνες, Ο Πέερ Γκυντ και ο Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν δεν άφησαν αδιάφορους τους άντρες ηθοποιούς. Ενδεικτικά, ο μέγας Αλέξης Μινωτής ανεβάζει τον Αρχιμάστορα Σόλνες το 1928, το 1935 τον Πέερ Γκυντ και το 1976 τον Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν στο Εθνικό. Τον Αρχιμάστορα επέλεξαν το 1983 ο Χορν, αποτελώντας και το κύκνειο άσμα του στο θέατρο κι ο Γιώργος Κιμούλης το 2004. Ο τελευταίος έπαιξε Μπόρκμαν το 2013 στο Εθνικό. Ως Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν είδαμε το 1933, πάλι, στο Εθνικό τον Αιμίλιο Βεάκη, ενώ το 1949 τον Λυκούργο Καλλέργη. Ο Άγγελος Αντωνόπουλος έγινε Μπόρκμαν το 1993 κι ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος το 2007. Συνοψίζοντας, με ιψενικό θέατρο έχει ασχοληθεί όλο το ελληνικό θέατρο.

Και συνεχίζει αφού φέτος εντοπίσαμε έξι παραστάσεις με έργα του Νορβηγού συγγραφέα. Δύο Έντα Γκάμπλερ. Στο Θέατρο Ψηλά από τη Γέφυρα ο Γιάννης Δρίτσαςσκηνοθετεί την Αννίτα Κούλη στο ρόλο της Έντα. Το ίδιο έργο, είχαμε δει πριν λίγους μήνες και στο διατηρητέο ξενοδοχείο Μπάγκειον στην Ομόνοια, όπου η Άντζελα Μπρούσκου είχε δώσει τη δική της εκδοχή για την Έντα σκηνοθετώντας την Παρθενόπη Μπουζούρη.

Στο Θέατρο Εκάτη παίζεται Η Κυρά της Θάλασσας σε σκηνοθεσία Βαλεντίνης Λουρμπά. Στο Studio Μαυρομιχάλη δύο έργα του Ίψεν Ο εχθρός του Λαού σε σκηνοθεσία Φώτη Μακρή κι ο Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν σε σκηνοθεσία Κωστή Καπελώνη. Ενώ από Φεβρουάριο αναμένουμε στο Θέατρο Τέχνης τους Βρικόλακες με την Ρένη Πιττακή σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καρατζά.

Από τον Φεβρουάριο αναμένουμε στο Θεάτρο Τέχνης τους "Βρυκόλακες" με την υπέροχη Ρενή Πιττακή.

Πληροφορίες αντλήθηκαν και από τη Διδακτορική διατριβή: Ο ΕΡΡΙΚΟΣ ΙΨΕΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΗΝΗ.Από την πρώτη παράσταση ως το τέλος του 20ου αιώνα (1894-2000) Α΄ΚΑΙ Β΄ τόμος από Διδακτορική Διατριβή Μόσχος Ιωάννης. Τμήμα θεάτρου Σχολή Καλών Τεχνών Α.Π.Θ. Μαρτιος 2012. Επίσης  κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αμολγός ένα βιβλίο του Γιάννη Μόσχου για τον Ίψεν  πληροφορίες εδώ

Διαβάστε εδώ τη συνέντευξη της Αμαλίας Μουτούση μ' αφορμή το "Κουκλόσπιτο"

Αμαλία Μουτούση: «Έχω Επίγνωση Του Τι Σημαίνει Να Μην Μπορείς Να Είσαι Ο Εαυτός Σου»