Από τη Μαρία Κακαλή

Από τα σπλάχνα του ελληνικού πολιτισμού του 20ού αιώνα, γεννήθηκαν δεκάδες δημιουργοί, των οποίων η τέχνη αποτελεί παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. ¨Όμως, Θέ μου, τι να σκέφτηκες τάχα όταν έφερες κοντά το αμάραντο ρόδο του Οδυσσέα και το μενεξεδένιο πεντάγραμμο του Μίκη…. Τι σκοπό να είχες, άραγε, όταν παρέδιδες στα χέρια του λαού σου αυτό το απαύγασμα της Τέχνης, που τίποτα άλλο δεν θυμίζει παρά Ελλάδα…

Ο Οδυσσέας Ελύτης και ο Μίκης Θεοδωράκης έχουν περάσει στην αιωνιότητα, η λήθη, όμως, δεν είναι δυνατόν να τους αφορά. Κι αυτό γιατί άφησαν κληροδότημα το τεράστιο έργο τους. Ανάμεσα σε αυτό, το «Άξιον Εστί», που έμελλε να συνδεθεί με τη νεότερη ελληνική ιστορία και τους αγώνες για τη δημοκρατία και την ελευθερία.

Ο Οδυσσέας Ελύτης υπήρξε ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους της Γενιάς του ’30. Το έργο του ταλαντευόταν ανάμεσα στις επαναστατικές ιδέες και τα χαρακτηριστικά του μοντέρνου ρεύματος. Το θεόπνευστό ταλέντο του, ίσως μικρή λέξη για ν’ αποδώσει την ιδιαίτερη ποιητική του, ήταν αρκετό για να επιφέρει την ισορροπία αυτών των δύο αντίθετων κόσμων. Το «Άξιον Εστί» υπήρξε, όπως ο ίδιος είχε πει στον Μίκη Θεοδωράκη, το έργο της ζωής του.

Άξιο μνείας είναι το γεγονός πως, αν και οι στίχοι του ταυτίστηκαν με την εποχή της δικτατορίας και τον αγώνα για την απελευθέρωση, στην πραγματικότητα, ο Ελύτης το συνέγραψε κατά τη διαμονή του στην Ευρώπη, με αφορμή την περίοδο 1948-1951, τα βιώματα του πολέμου, της γερμανικής κατοχής, του αντιστασιακού κινήματος και του εμφυλίου.

Ο Ελύτης προσέγγισε τον Θεοδωράκη, ζητώντας του να μελοποιήσει το έργο που τόσα χρόνια επεξεργαζόταν, έχοντας προηγουμένως εκφράσει τον θαυμασμό του προς το πρόσωπό του και τη δεινότητα με την οποία είχε συνθέσει τον «Επιτάφιο». Ο ποιητής απέστειλε το έργο του στο Παρίσι, όπου θα βρισκόταν ο Θεοδωράκης το επόμενο διάστημα, υποθέτοντας πως ο τελευταίος θα εμπνεόταν ένα ορατόριο, μια λειτουργία.

Ο συνθέτης επιδόθηκε αδιάλειπτα στη μελοποίηση των στίχων του Ελύτη, με αποτέλεσμα εντός μίας εβδομάδας να έχει ολοκληρώσει τη σύνθεση του έργου, πλην του τελευταίου μέρους, ήτοι του δοξαστικού. Όπως έχει αναφέρει ο Θεοδωράκης, η

διαδικασία της δημιουργίας συντελέστηκε σ’ ένα μικρό δωμάτιο στο Παρίσι, με τον ίδιο να τραγουδά ξανά και ξανά τους στίχους, μπροστά στη μικρή του Μαργαρίτα και την αγαπημένη του Μυρτώ. Ο μελοποιός ταλαντεύτηκε σχετικά με τη μορφή του έργου, καθώς ήθελε να συγκεράσει σε αυτό συμφωνική ορχήστρα, χορωδία και λόγιο τραγουδιστή και, συνάμα, να δημιουργήσει μια τέχνη που θα καταστεί οικεία και κατανοητή από το λαϊκό κοινό.

Ωστόσο, η παρουσίαση του έργου στην Ελλάδα έλαβε χώρα ύστερα από πολλά εμπόδια, τα οποία προκάλεσαν ακόμη και τη δυσπιστία του Ελύτη έστω και προσωρινή, σχετικά με την επιτυχή του έκβαση. Αρχικά, υπήρξαν περιορισμοί στους χώρους πραγματοποίησης των προβών. Πολλές ενστάσεις διατυπώθηκαν αναφορικά με την επιλογή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Μάλιστα, η διοίκηση του Ε.Ο.Τ. αντιτάχθηκε στη διεξαγωγή της συναυλίας στο Ηρώδειο, ζητώντας σθεναρά την αντικατάσταση του τραγουδιστή. Ο Θεοδωράκης, όμως, πεπεισμένος για την ορθότητα της επιλογής του, χρηματοδότησε ο ίδιος το έργο και το παρουσίασε στο Θέατρο Ρεξ-Κοτοπούλη τον Οκτώβριο του 1964, με συμμετέχοντες όχι μόνο τον Γρηγόρη Μπιθικώτση αλλά και τον Θόδωρο Δημήτριεφ και τον κορυφαίο Μάνο Κατράκη.

Αν και αρχικά οι αντιδράσεις του κοινού δεν ήταν ιδιαίτερα θερμές, στην πορεία, το μελοποιημένο «Άξιον Εστί» μετουσιώθηκε σε ένα μουσικό ταξίδι, στο οποίο οι νότες του Θεοδωράκη σε συνεπαίρνουν και σε οδηγούν στις εικόνες που με τόση μαεστρία και λυρισμό «ζωγράφισε» ο Ελύτης.

Ο ίδιος ο ποιητής γνώριζε εξαρχής πως ανέθεσε στον συνθέτη μια δύσκολη «αποστολή», δεδομένης της ιδιομορφίας της δομής του «Άξιον Εστί». Ο Ελύτης θαύμασε για ακόμη μία φορά τη δεξιοτεχνία και το ταλέντο του Θεοδωράκη.

Η απήχηση του έργου, ιδίως στις λαϊκές μάζες, ήταν πρωτοφανής. Ο συνθέτης, ευρισκόμενος στις Σέρρες, είδε με τα μάτια του το πλήθος των απλών ανθρώπων, των μεροκαματιάρηδων, που συνέρρεαν για να δουν την παράσταση ή να αγοράσουν τον δίσκο. Σημειώνεται πως, το εξώφυλλο του «Άξιον Εστί» φιλοτεχνήθηκε από τον Κώστα Τσαρούχη, ένας ακόμη καλλιτέχνης για τον οποίο είναι περήφανη η Ελλάδα.

Ο Θεοδωράκης τότε, αναλογίστηκε: «Άραγες υπάρχει τίποτα πιο σημαντικό να κάνεις στη ζωή σου; Μήπως αυτό είναι η κορυφή;…».

Γιατί τάχα αυτό το έργο να είχε τόση απήχηση στον λαό; Ίσως επειδή κάθε του νότα και κάθε του στίχος πραγματώνει τη συγχρονία και τη διαχρονία της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας της ανθρώπινης υπόστασης. Δεν είναι ένα έργο ελληνικό, είναι πανανθρώπινο… Κάθε άνθρωπος σε τούτη τη γη, αποζητά τον «Πρωτομάστορά του μέσα στις πασχαλιές», έχοντας βιώσει χιλιάδες δεινά μέσα στα χρόνια και, ξέροντας πως, «ήρθαν ντυμένοι “φίλοι” αμέτρητες φορές οι εχθροί του».

Κι έτσι, λοιπόν, «με το λύχνο του άστρου, στο αγιάζι των λειμώνων», ψελλίζει μοναχός «πού να βρω την ψυχή μου, στους ουρανούς εβγήκα, στη μονή αυτού του κόσμου, το τετράφυλλο δάκρυ!».

Ο Μίκης Θεοδωράκης απεβίωσε λίγες ημέρες πριν και έφερε στα χείλη μας ξανά και ξανά τα λόγια του Ελύτη. Οι φωνές ενώθηκαν και το «Άξιον Εστί» μετουσιώθηκε σε «Άξιος Εστί», για να αποτίσει φόρο τιμής σε έναν οικουμενικό Έλληνα που πραγμάτωσε με τη ζωή και την Τέχνη του, τον ελληνικό πολιτισμό και τον αγώνα για την ελευθερία. Η μελωδία του, πλεγμένη με τους στίχους του Ελύτη, θα θυμίζει πάντοτε πως είναι η «άνοιξη ακριβή» σε «αυτό τον κόσμο, τον μικρό, τον μέγα».