Από τη Μαρία Κακαλή

110 χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από τη γέννηση του σπουδαίου Έλληνα ποιητή, Οδυσσέα Ελύτη. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Γενιάς του ’30. Αγάπησε την Ελλάδα και τη δόξασε μέσα από τα έργα του, ζωγραφίζοντας κάθε γωνιά της με τα πινέλα της γραφής του. Μια γραφή ξεχωριστή… λυρική, συγκινητική και αγέρωχη, όπως τα νοήματα που την έπλεξαν, προστάζουν…

Τα πρώτα χρόνια

Ο Οδυσσέας Ελύτης γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1911 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Οι γονείς του, Παναγιώτης Αλεπουδέλης και Μαρία Βρανά, κατάγονταν από τη Λέσβο. Ο πατέρας του είχε ιδρύσει στο Ηράκλειο εργοστάσιο σαπωνοποιίας και πυρηνελουργίας. Ο ποιητής προτίμησε το ψευδώνυμο αντί του πραγματικού του ονόματος. Ο ίδιος είχε πει πως, η επιλογή του αυτή υποκινήθηκε από την επιθυμία του να απομακρυνθεί από το επίθετο της οικογένειάς του, καθώς αυτό ήταν «συνυφασμένο με ό,τι εγώ μισώ στη ζωή, το πρακτικό δηλαδή πνεύμα, την εμπορική πίστη, τον άκρατο ωφελιμισμό», όπως ο ίδιος έλεγε.

Τα γεγονότα του Μεγάλου Πολέμου ανάγκασαν την οικογένεια Αλεπουδέλη να μετοικήσει στην αττική γη. Η οικία της οδού Σόλωνος 98^α, φιλοξένησε τους γονείς και τα έξι παιδιά. Ο πατέρας συνέχισε την επιχειρηματική του δραστηριότητα στην Αθήνα. Ο Οδυσσέας Ελύτης, στα έξι του χρόνια, ξεκίνησε να φοιτά στο ιδιωτικό Λύκειο Μαρή της οδού Ιπποκράτους. Σύντομα η οικογένεια ήρθε αντιμέτωπη με μια τραγωδία. Η Μυρσίνη, η μεγαλύτερη αδερφή του ποιητή, πέθανε το 1918, ούσα 20 ετών.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1923, η οικογένεια Αλεπουδέλη ξεκίνησε να ταξιδεύει στην Ευρώπη. Η Ιταλία, η Ελβετία, η Γερμανία και η Γιουγκοσλαβία ήταν κάποιοι από τους σταθμούς. Το 1924, η Λωζάνη αποτέλεσε τον τόπο γνωριμίας του Οδυσσέα με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ένα πολιτικό πρόσωπο που τύγχανε της εκτίμησης όλης της οικογένειας. Ο Οδυσσέας συνέχισε τις σπουδές του στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών. Το 1925, ο πατέρας του απεβίωσε.

Η αρχή της πνευματικής ωρίμανσης

Οι πνευματικές αναζητήσεις του Οδυσσέα είχαν αρχίσει να διαφαίνονται ήδη από τα μαθητικά του χρόνια. Σε νεαρή ηλικία συνεργάστηκε με το μνημειώδες περιοδικό «Διάπλασις των Παίδων», ενώ αρεσκόταν στην ανάγνωση ελληνικών και γαλλικών λογοτεχνικών έργων. Η ποίηση του Καβάφη και του Καρυωτάκη ήρθαν στη ζωή του το 1927 και το 1928 αντίστοιχα. Καθόλη τη διάρκεια των εφηβικών του χρόνων, ταξίδευε στα νησιά του Αιγαίου, τα οποία και αποτέλεσαν μία εκ των πηγών της έμπνευσής του.

Το 1929 σηματοδότησε την ποιητική του πορεία. Η μελέτη του σουρεαλισμού και του έργου των Λόρκα και Ελιάρ τον καθόρισαν. Ένα χρόνο αργότερα, ξεκίνησε να παρακολουθεί μαθήματα στη Νομική Σχολή Αθηνών. Την ίδια περίοδο. η οικογένεια μετακόμισε στην Πλατεία Αμερικής. Το 1933, ο Ελύτης, συμμετέχοντας στην Ιδεοκρατική Φιλοσοφική Ομάδα του Πανεπιστημίου, είχε την ευκαιρία να συνδιαλεχθεί με τον Ιωάννη Συκουτρή, τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και τον Κωνσταντίνο Τσάτσο.

Η συνάντησή του με τον Ανδρέα Εμπειρίκο και τον Θεόφιλο, συνετέλεσε στην ποιητική αποτύπωση των εικόνων του. Παράλληλα, ο Γιώργος Σαραντάρης τον έφερε σε επαφή με τους εκδότες του περιοδικού «Νέα Γράμματα», ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Σεφέρης και ο Θεοτοκάς. Σε αυτό δημοσιεύτηκε η πρώτη του ποιητική συλλογή, με τίτλο «Του Αιγαίου».

Το 1936 αποτέλεσε την αφετηρία για τη δημιουργία μιας μακρόχρονης φιλίας με τον Νίκο Γκάτσο. Οι δύο ποιητές συνήθιζαν να συνευρίσκονται και με έτερους σημαντικούς άνδρες της εποχής, όπως τον ζωγράφο Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα και τον ομότεχνό του Γιάννη Μόραλη. Καθοριστική κατέστη η γνωριμία του Ελύτη με τον ποιητή Νίκο Καρύδη, ιδρυτή του εκδοτικού οίκου «Ίκαρος». Σημειώνεται πως, από τον «Ίκαρο» εκδόθηκαν τα περισσότερα έργα του.

Η συμμετοχή του στον ελληνοϊταλικό πόλεμο

Οι στρατιωτικές υποχρεώσεις ανάγκασαν τον Ελύτη να διακόψει τις σπουδές του στη Νομική. Το 1938 απολύθηκε από τον στρατό ως έφεδρος αξιωματικός. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εξέδωσε 300 αντίτυπα από την ποιητική συλλογή με τίτλο «Προσανατολισμοί». Το 1940, η οικογένεια μετακόμισε και πάλι, αυτή τη φορά στην οδό Ιθάκης 31. Άξιο μνείας είναι το γεγονός πως το ίδιο έτος, πραγματοποιήθηκε η μετάφραση των πρώτων ποιημάτων του Ελύτη στα γαλλικά, από τον Σάμουελ Μπομποβί.

Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος έφερε τον Οδυσσέα, ως ανθυπολοχαγό, στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Ένα χρόνο αργότερα, ο κοιλιακός τύφος τον οδήγησε στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων, με τις πιθανότητες να επιζήσει, να είναι μηδαμινές. Η ζωή όμως είχε άλλα σχέδια για εκείνον… η ανάρρωσή του, στην Αθήνα πλέον, υπήρξε μακρά και συνέπεσε με τη γερμανική εισβολή και την Κατοχή στην Ελλάδα.

Τα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου

Το 1943 δημοσιεύτηκε η συλλογή του «Ήλιος ο Πρώτος», ενώ δύο χρόνια αργότερα ξεκίνησε τη συνεργασία του με το περιοδικό «Τετράδιο», μεταφράζοντας ποιήματα του Λόρκα και δημοσιεύοντας την ελεγεία «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας». Η τοποθέτησή του στη διεύθυνση προγράμματος του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, ύστερα από πρόταση του Γιώργου Σεφέρη, υπήρξε σύντομη. Παράλληλα, ο Ελύτης επιδόθηκε σε μια άλλη μεγάλη αγάπη του, τη ζωγραφική.

Τα γεγονότα του Εμφυλίου Πολέμου τον βρήκαν στην Ευρώπη, και συγκεκριμένα στην Ελβετία, τη Γαλλία, την Ισπανία και την Αγγλία. Εκεί συνδέθηκε στενά με εκπροσώπους της γαλλικής διανόησης και της Τέχνης. Ανάμεσα σε αυτούς, ο Καμύ και ο Πικάσο. Το 1952 επέστρεψε στην Ελλάδα και στη θέση του στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Ωστόσο, παραιτήθηκε και πάλι ένα χρόνο μετά.

Το 1959, εξέδωσε το «Άξιον Εστί», ένα έργο που μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη το 1964 και έμελε να σηματοδοτήσει τη διαδρομή και την υστεροφημία του. Οι στίχοι του τραγουδήθηκαν και τραγουδιούνται από κάθε Έλληνα. Η ποίηση πια δεν αφορούσε την ελίτ και την κάστα των «εκλεκτών» διανοούμενων. Το «Άξιον Εστί» μετουσιώθηκε σε «κτήμα του Λαού». Παρατίθεται απόσπασμα από τον τρίτο ύμνο της Γενέσεως:

Τότε είπε και γεννήθηκεν η θάλασσα

Και είδα και θαύμασα

Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ' εικόνα και ομοίωσή μου:

Ίπποι πέτρινοι με τη χαίτη ορθή

και γαλήνιοι αμφορείς

και λοξές δελφινιών ράχες

η Ίος η Σίκινος η Σέριφος η Μήλος

«Κάθε λέξη κι από 'να χελιδόνι

για να σου φέρνει την άνοιξη μέσα στο θέρος» είπε

Και πολλά τα λιόδεντρα

που να κρησάρουν στα χέρια τους το φως

κι ελαφρό ν' απλώνεται στον ύπνο σου

και πολλά τα τζιτζίκια

που να μην τα νιώθεις

όπως δε νιώθεις το σφυγμό στο χέρι σου

αλλά λίγο το νερό

για να το 'χεις Θεό και να κατέχεις τι σημαίνει ο λόγος του

και το δέντρο μονάχο του

χωρίς κοπάδι

για να το κάνεις φίλο σου

και να γνωρίζεις τ' ακριβό του τ' όνομα φτενό στα πόδια σου το χώμα

για να μην έχεις πού ν' απλώσεις ρίζα

και να τραβάς του βάθους ολοένα

και πλατύς επάνου ο ουρανός

για να διαβάζεις μόνος σου την απεραντοσύνη.

ΑΥΤOΣ
ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας!

Τα χρόνια της δικτατορίας και η μεταπολίτευση

Την έναρξη της δικτατορίας πληροφορήθηκε ενόσω βρισκόταν στην οικία του, στην οδό Σκουφά 23. Την εποχή εκείνη ασχολούταν με τη μετάφραση του έργου της Σαπφώς. Δύο χρόνια αργότερα, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Το 1971 επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα. Διατέλεσε πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ε.Ι.Ρ.Τ. και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου κατά την περίοδο 1974 - 1977.

Ο Οδυσσέας Ελύτης τήρησε συνεπή ιδεολογική στάση καθόλη τη διάρκεια της πορείας του. Η συνέπειά του αυτή δεν του επέτρεψε να αποδεχθεί την πρόταση της Νέας Δημοκρατίας, σύμφωνα με την οποία θα συμμετείχε ως υποψήφιος στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του κόμματος. Μια δεύτερη άρνησή του αφορούσε τον τίτλο και τη θέση του Ακαδημαϊκού, εισήγηση που του γνωστοποιήθηκε το 1977.

Το βραβείο Νόμπελ

Η επίσημη παγκόσμια αναγνώριση του έργου του πραγματοποιήθηκε στις 18 Οκτωβρίου 1979, οπότε και τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας της Σουηδικής Ακαδημίας. Η απονομή διεξήχθη στη Στοκχόλμη στις 10 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Η ομιλία του ολοκληρώθηκε με τα εξής λόγια: «Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους. Είναι λίγο. Δεν αρκεί να πολιτικολογούμε. Είναι πολύ. Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας σωρός από υλικά. Θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες το τελικό αποτέλεσμα. Ο Παράδεισος ή η Κόλαση που θα χτίσουμε. Εάν η ποίηση παρέχει μια διαβεβαίωση και δη στους καιρούς τους durftiger είναι ακριβώς αυτή: ότι η μοίρα μας παρ' ολ' αυτά βρίσκεται στα χέρια μας».

Το τέλος

Ο κύκλος της ζωής για τον Οδυσσέα Ελύτη, έκλεισε στις 18 Μαρτίου 1996. Ο ίδιος, όμως, κέρδισε την αθανασία μέσα από τα έργα του. Λεξιπλάστης και ζωγράφος της ποίησης, σκιαγράφησε κάθε πτυχή της Ελλάδας και των Ελλήνων. Έρωτας, ηρωισμός, δύναμη, απέραντη ομορφιά, θλίψη…

«Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις» («Μικρός Ναυτίλος», 1985)

Το αφιέρωμα αυτό δεν θα μπορούμε παρά να ολοκληρωθεί με ένα απόσπασμα από το έργο του «Το Μονόγραμμα», έναν ύμνο στον έρωτα και την αγάπη:

Έτσι μιλώ για σένα και για μένα

Επειδή σ’ αγαπώ και στην αγάπη ξέρω
Να μπαίνω σαν Πανσέληνος
Από παντού, για το μικρό το πόδι σου μες στ’ αχανή
σεντόνια
Να μαδάω γιασεμιά – κι έχω τη δύναμη
Αποκοιμισμένη, να φυσώ να σε πηγαίνω
Μεσ’ από φεγγερά περάσματα και κρυφές της θάλασσας
στοές
Υπνωτισμένα δέντρα με αράχνες που ασημίζουνε

Ακουστά σ’ έχουν τα κύματα
Πώς χαιδεύεις, πώς φιλάς
Πώς λες ψιθυριστά το “τι” και το “ε”
Τριγύρω στο λαιμό στον όρμο
Πάντα εμείς το φως κι η σκιά

Πάντα εσύ τ’ αστεράκι και πάντα εγώ το σκοτεινό
πλεούμενο
Πάντα εσύ το λιμάνι κι εγώ το φανάρι το δεξιά
Το βρεγμένο μουράγιο και η λάμψη επάνω στα κουπιά
Ψηλά στο σπίτι με τις κληματίδες
Τα δετά τριαντάφυλλα, το νερό που κρυώνει
Πάντα εσύ το πέτρινο άγαλμα και πάντα εγώ η σκιά
που μεγαλώνει
Το γερτό παντζούρι εσύ, ο αέρας που το ανοίγει εγώ
Επειδή σ’ αγαπώ και σ’ αγαπώ
Πάντα εσύ το νόμισμα κι εγώ η λατρεία που το
εξαργυρώνει:

Tόσο η νύχτα, τόσο η βοή στον άνεμο
Τόσο η στάλα στον αέρα, τόσο η σιγαλιά
Τριγύρω η θάλασσα η δεσποτική
Καμάρα τ’ ουρανού με τ’ άστρα
Τόσο η ελάχιστή σου αναπνοή

Που πια δεν έχω τίποτε άλλο
Μεσ’ στους τέσσερεις τοίχους , το ταβάνι, το πάτωμα
Να φωνάζω από σένα και να με χτυπά η φωνή μου
Να μυρίζω από σένα και ν’ αγριεύουν οι άνθρωποι
Επειδή το αδοκίμαστο και το απ’ αλλού φερμένο
Δεν τ’ αντέχουν οι άνθρωποι κι είναι νωρίς, μ’ ακούς
Είναι νωρίς ακόμη μεσ’ στον κόσμο αυτόν αγάπη μου

Να μιλώ για σένα και για μένα.

Εργογραφία

Ποιητικές συλλογές:

Προσανατολισμοί (1939)

Ήλιος ο Πρώτος μαζί με τις παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα (1943)

Άξιον Εστί 1959)

Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό (1960)

Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (1962)

Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας (1971)

Το Φωτόδεντρο και η Δέκατη Τέταρτη Ομορφιά (1971)

Το Μονόγραμμα (1972)

Τα Ρω του Έρωτα (1972)

Τα Ετεροθαλή (1974)

Μαρία Νεφέλη (1978)

Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1982)

Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (1984)

Ο μικρός ναυτίλος (1985)

Τα ελεγεία της Οξώπετρας (1991)

Δυτικά της λύπης (1995)

Εκ του πλησίον (1998)

Δοκίμια:

Η αληθινή φυσιογνωμία και η λυρική τόλμη του Ανδρέα Κάλβου (1946)

Ο ζωγράφος Θεόφιλος (1973)

Ανοιχτά χαρτιά (1974)

Η μαγεία του Παπαδιαμάντη (1976)

Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1980)

Ιδιωτική Οδός (1990)

Τα Δημόσια και τα Ιδιωτικά (1990)

Εν λευκώ (1993)

Ο κήπος με τις αυταπάτες (1995)

Μεταφράσεις:

Ζαν Ζιρωντού: «Νεράιδα - Ονειρόδραμα σε τρεις πράξεις» (1973)

Μπέρτολτ Μπρεχτ: «Ο κύκλος με την κιμωλία» (1974)

Δεύτερη Γραφή (1976)

Σαπφώ (1976)

Η Αποκάλυψη του Ιωάννη (1985)