Από τον Αναστάση Πινακουλάκη

Το Σαββατοκύριακο, η μοναδική αριστοφανική κωμωδία του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, έκανε το πέρασμά της από το Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου.

Οι Νεφέλες -κωμωδία γραμμένη το 423 π.Χ – σατιρίζει την δημοφιλία των φροντιστηρίων των σοφιστών και του Σωκράτη.στην κλασσική Αθήνα και την επίδραση που είχε στο οικογενειακό πλαίσιο υποκαθιστώντας την παραδοσιακή εκπαίδευση. Η πρώτη συνάντηση του Δημήτρη Καραντζά (και της Καρυοφυλλιάς Καραμπέτη) με τον Αριστοφάνη έγινε όχι άδικα η πιο συζητημένη παράσταση της θερινής σεζόν. Η σπάνια ανεβασμένη αριστοφανική κωμωδία παρουσιάζεται σε μια νέα μετάφραση του Γιάννη Αστερή (Γκόλφω – Οπερέτα) και δραματουργική επεξεργασία της Θεοδώρας Καπράλου.

Οι δημιουργοί της παράστασης είδαν με μια πολύ φρέσκια και διεισδυτική ματιά την φιλοσοφική και ανθρωπιστική σκέψη πίσω από τις Νεφέλες και κατόρθωσαν να διαχειριστούν το κωμικό μ’ έναν ευφάνταστο και προσωπικό τόνο που ξεφεύγει από την πεπατημένη με το χιούμορ που εστιάζει στην κλειδαρότρυπα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δόθηκε στην παράβαση του έργου, ανοίγοντας το στο σήμερα αλλά και στην ευθύτητα των ηθοποιών.

Ο Δημήτρης Καραντζάς επιστρέφει για δεύτερη φορά στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, μετά την Ελένη του το 2013. Για τα πρακτικά, είναι η πρώτη του φορά που σκηνοθετεί Αριστοφάνη, ενώ δύο χρόνια πριν είχε περάσει και από τη Μικρή Επίδαυρο με τη Μήδεια του Ευριπίδη. Μάλιστα, στη Μήδεια έπαιζαν ο Γιώργος Γάλλος κι ο Χρήστος Λούλης που πρωταγωνιστούν φέτος στις Νεφέλες. Σε αμφότερες τις παραστάσεις, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η δραματουργική συνεργασία με την Θεοδώρα Καπράλου.

Οι δύο τους αξιοποίησαν την ιδιαιτέρως θεατρική μετάφραση του Γιάννη Αστερή δίνοντας μια δραματουργία παράστασης που ενώ δε χάνει από το κωμικό αναδεικνύει οργανικά και αισθητικά το τραγικό. Πρόκειται άλλωστε για τη μόνη κωμωδία του Αριστοφάνη που αντί να οδηγεί στην κάθαρση ή το πάθημα που έγινε μάθημα για τον κεντρικό ήρωα οδηγεί στον αφανισμό. Το τραγικό τέλος του Στρεψιάδη έρχεται μαζί με την ηθική ατίμωση από τον γιο, γεγονός που αντιβαίνει με την παραδοσιακή εκπαίδευση και ηθικοπλαστική αξία της εποχής. Επιπλέον, βλέπουμε τον εμπρησμό στο φροντιστήριο του Σωκράτη και των σοφιστών. Ο θεατής της παράστασης βρίσκεται μπροστά σ' έναν αφανισμό και σε μια ρευστή κατάσταση όπου οι Νεφέλες δείχνουν το πραγματικό τους "πρόσωπο". 

Η παράσταση

Στην πλατεία του Αρχαίου Θεάτρου, δέσποζε το σκηνικό της Κλειώς Μπομπότη. Επρόκειτο για ένα μη παγιωμένο κτίσμα, που αναπαριστούσε το φροντιστήριο των Σοφιστών. Χαρακτηριστικό του γνώρισμα τα πτυσσόμενα τμήματα, που επιτρέπει να φαίνεται το εσωτερικό τόσο-όσο, και ο τρόπος που άνοιγε. Το σκηνικό αναδείχτηκε περαιτέρω από τους αριστοτεχνικούς φωτισμούς του Αλέκου Αναστασίου.

 Με την πάροδο των ηθοποιών, ο θεατής αντιλαμβάνεται αμέσως την εξεζητημένη ενδυματολογία της Ιωάννας Τσάμη, με τον κάθε ηθοποιό του Χορού να φοράει ένα ρούχο από διαφορετικό στυλ κι εποχή. Οι εμφανίσεις ολοκληρώνονταν από ξεχωριστά αξεσουάρ όπως περούκες, έντονο μακιγιάζ και ψηλοτάκουνα παπούτσια. Η εικαστική της πινελιά ήταν τόσο έντονη που μπορώ εύκολα να ανακαλέσω στη μνήμη μου το ένδυμα που φορούσε ο κάθε ηθοποιός. Προσωπικό αγαπημένο μου το κοστούμι που φορούσε ο Αινείας Τσαμάτης ως Φειδιππίδης που θύμιζε Ιππέα σε συνδυασμό με την αλογοουρά. Στην τελευταία σκηνή όπου ο νεαρός έχει "υποκύψει" στους σοφιστές, με την διαφορετική ενδυμασία και κόμμωση, κάνει ανάγλυφη την μεταστροφή του.

Μια άλλη δυνατή στιγμή της Τσάμη, ήταν τα κοστούμια της Καρυοφυλλιάς Καραμπέτη ως Δίκαιος Λόγος και της Θεοδώρας Τζήμου ως Άδικος Λόγος. Η Καραμπέτη φορούσε ένα κομψό φόρεμα με μια μικρογραφία της Επιδαύρου ως "στέμμα", ενώ η Τζήμου ένα αποκαλυπτικό φόρεμα. Οι δύο αντιθετικές αλλά κι αλλησυμπληρωματικές έννοιες αναπαρίστανται με εικαστική σαφήνεια. 

Είναι χαρακτηριστικό πως όταν ο Δίκαιος Λόγος συντριφτεί, βγάζει το "στέμμα"  και αποσύρεται από την σκηνή. Αν είχα κάποιες αντιρρήσεις στην τότε κριτική μου για τη Μήδεια του 2017, για τα κοστούμια της, εδώ βλέπω μια καλλιτέχνη που καταθέτει μια ολοκληρωμένη πρόταση κι αν φορούσα στέμμα θα το έβγαζα και θα της το προσέφερα. 

Ερμηνευτικά, η παράσταση κατορθώνει να αποφύγει τις ευκολίες της αριστοφανικής σκηνικής παράδοσης, δίνοντας μια ξεκάθαρη και άμεση πρόταση, που δίνει χώρο στις αμφισημίες και τον ανθρωπιστικό προβληματισμό που θέτει το έργο. Ο σκηνοθέτης γυρίζει σθεναρά την πλάτη του στο "ψολο-χιούμορ", κάνοντας μια ολόκληρη σάτιρα αυτού, με μια ευφάνταστη αλληλουχία μικροσκηνών όπου τα παράγωγα της λέξης "ψωλή" χάνουν τη δύναμη και το ξάφνιασμα τους. Πάλι το εικαστικό συμπληρώνει την σκηνογραφική πρόθεση, αφού τα μέλη του Χορού πετούν υποκατάστατα φαλλών στο μπροστινό μέρος της ορχήστρας. 

Σε ένα άλλο σημείο που πρέπει να σταθούμε είναι ο Χορός της παράστασης. Η σκηνοθεσία είδε τις Νεφέλες όχι ως έναν μονοδιάστατο και προσδιορισμένο Χορό, αλλά ως μία ρευστή ομάδα που ενέχει πολλές διαφορετικές ταυτότητες και προθέσεις. 

Ο Δημήτρης Καραντζάς είχε στη διάθεσή του μερικούς από τους σπουδαιότερους ηθοποιούς του ελληνικού θεάτρου με μπροστάρηδες τον Γιώργο Γάλλο, τον Νίκο Καραθάνο και την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη. Το γεγονός ότι συναντούμε τους περισσότερο γνωστούς από την τραγωδία ηθοποιούς στην πρώτη τους επαφή με τον Αριστοφάνη και δη στην Επίδαυρο, έχοντας παρακολουθήσει και θαυμάσει την Καραμπέτη σε δεκάδες παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας, που ομολογουμένως είναι η σπουδαιότερη ερμηνεύτρια που έχουμε, το να την βλέπεις να τσαλακώνεται όσο ποτέ τόσο στον Χορό, όσο και στον Δίκαιο Λόγο, είναι μια απόλαυση που δεν ήξερες ότι είχες ανάγκη. Σ' ένα σημείο μάλιστα ανακατεύεται με το κοινό ζητώντας μια παρηγοριά για την "ήττα" της. 

Ο Γιώργος Γάλλος υποδύθηκε τον κεντρικό ρόλο του Στρεψιάδη, του γέρου που θέλει να μάθει ο γιος του την απεχθή Τέχνη των Σοφιστών για να ξεφύγει από τις οικονομικές του οφειλές. Η ενέργεια και η αφοσίωση του στη λαϊκή αυτή φυσιογνωμία απέδωσε και με το παραπάνω, κάνοντας εκούσια ή ακούσια μια ηθογραφία των προηγούμενων από εμάς γενιών. Τον Φειδιππίδη, τον γιο του, υποδύθηκε εξαιρετικά ο Αινείας Τσαμάτης. 

Ο Νίκος Καραθάνος στο δεύτερο του πέρασμα φέτος από το Φεστιβάλ Αθηνών κι Επιδαύρου (τον Ιούνιο τον είχαμε δει στον Χρύσιππο) έδωσε μία από τις πιο καίριες ερμηνείες του. Ο Σωκράτης του είχε την πειθώ ενός Σοφιστή και την τραγικωμικότητα ενός αριστοφανικού χαρακτήρα, ενώ ταυτόχρονα είχε κάτι το ανθρώπινο που αναδεικνύεται υπέροχα στο τραγικό του φινάλε. 

Τέλος, θα ήθελα να σταθώ στις μετρημένες αλλά εμφανείς ερμηνευτικές προτάσεις των Γιάννη Κλίνη και Παναγιώτη Εξαρχέα ως μέλη του Χορού. Οι δύο τους έδειξαν δύο αντρόγυνες φυσιογνωμίες που συνάδουν τόσο με την μη προσδιορισμένη φύση των Νεφελών, όσο και με την σύγχρονη non-binary πολιτική συζήτηση. 

Κλείνοντας, ο Δημήτρης Καραντζάς απέδειξε για άλλη μια φορά πως είναι ένας πολύ εργατικός κι οξυδερκής καλλιτέχνης που δεν σκηνοθετεί απλώς, αλλά διαβάζει πίσω από τα έργα και μας καλεί να τα δούμε διαφορετικά. 

Φέτος νομίζω πως ήταν η χρονιά του με τις διεισδυτικές του σκηνικές προτάσεις για τον Γυάλινο Κόσμο, το Ξύπνημα της Άνοιξης και τώρα για τις Νεφέλες. Μπορώ άνετα να τον φανταστώ να ανεβάζει κι άλλες κωμωδίες (;) του Αριστοφάνη στην Επίδαυρο και γιατί όχι, κάποιο αρχαιόθεμο έργο του αγαπημένου του Δημήτρη Δημητριάδη. Μπορώ επίσης να πω με σιγουριά πως από τους Όρνιθες του Καραθάνου, τη Λυσιστράτη του Μαρμαρινού και την Ειρήνη του Αρβανιτάκη, ο Αριστοφάνης πια διανύει μια νέα εποχή, στην οποία θέλω να είμαι θεατής. 

 

Η παράσταση συνεχίζει την περιοδεία της. Δείτε παρακάτω σε ποια θέατρα μπορείτε να την απολαύσετε. 

 

 

ΤΕΤ. 28/08: Πειραιάς ΒΕΑΚΕΙΟ ΘΕΑΤΡΟ

ΤΕΤ. 04/09: Βριλήσσια ΘΕΑΤΡΟ ΑΛΙΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗ
ΠΕΜ. 05/09: Παπάγου ΚΗΠΟΘΕΑΤΡΟ
ΠΑΡ. 06/09: Ηρώδειο
ΣΑΒ. 07/09: Πετρούπολη ΘΕΑΤΡΟ ΠΕΤΡΑΣ
ΚΥΡ. 08/09: Ηλιούπολη ΔΗΜ. ΘΕΑΤΡΟ ΑΛΣΟΥΣ Δ. ΚΙΝΤΗΣ
ΤΡ. 10/09: Βύρωνας ΘΕΑΤΡΟ ΒΡΑΧΩΝ